پيهي جان پاڻ ۾

My life collage

 

 زندگي هڪ وڏو سفر آهي.  ان وڏي سفر اندر وري انسان کي ڪيئي ننڍڙ ا کوڙ سارا سفر ڪرڻا پوندا آهن. اڄ مان زندگي جي وڏي سفر وچ ۾ ڪيل هڪ ننڍڙي اهڙي سفر جي روداد بيان ڪرڻ ٿو گھران، جيڪو غير روائتي هيو.  اهو سفر انهن سفرن وانگر نه هيو جن جي ڪا منزل متعين ٿيل هوندي آهي ۽ اهي  ڪنهن مخصوص جڳهه کان شروع ٿي ٻي تي اچي ختم ٿيندا آهن. منهنجو اهوهڪ سفر هيو جنهن جي شروعات ته منهنجي پيدا پيدا ٿيڻ سان شروع ٿي چڪي هئي ۽ مون کي يقين آهي ته ان سلسلو منهنجي آخري سفر تائين جاري رهندو. اهو سفر آهي علم، عقل،  ڄاڻ ۽ ڏاهپ کي ڄاڻڻ سڃاڻڻ جو سفر، جنهن جي ڪا منزل متعين ٿيل ناهي هوندي، جنهن جي لاءِ ڪنهن خاص عمر جي ضرورت به ناهي هوندي ڇوته اهو سدا جاري رهندڙ عمل آهي. “عشق ٻڍا نه ٿيوي توڙي چٽڙي ٿيوي ڏاڙهي” اسان تمام گھڻيون ڳالهيون پنهنجي گھر ۾، اوڙي پاڙي وارن کان، ۽ اسڪولن، ڪاليجن ۽ يونيورسٽين ۾ سکندا آهيون. دنياداري، مهذب پڻي ۽ مذهبي معاملن جي سکڻ جو سلسلو گھڻو ڪري گھر کان شروع ٿيندو آهي، ۽ انهن ڳالهين کي اوڙي پاڙي، مٽن مائٽن کان ۽ شهر وارن کان يا ته تقويت ملندي آهي يا اهي انهن سان اختلاف رکندا آهن. ائين زندگيءَ سان سلهاڙيل کوڙ ساريون ڳالهيون اسان جي ايمان جو جز بڻجي وينديون آهن ۽ اسين انهن کي پٿر تي ليڪ سمجھندا آهيون. اسڪولن ۽ يونيورسٽين ۾ اسين لکڻ، پڙهڻ سان گڏ ڪي  انتهائي پيچيدهه هنر سکندا آهيون. تعيلمي ادارن جو معيار، اتي استادن جي قابليت ۽ رويا به اسان جي زندگين تي گهرو اثر ڇڏيندا آهن. تعيلمي ادارن کان فارغ ٿي اسان هڪ دفعو وري معاشري ڏانهن رجوع ڪندا آهيون ۽ ان تي پنهنجي علم، هنر، ڏاهپ وسيلي اثر انداز ٿيندا آهيون. اهو سمورو عمل سکڻ ۽ سيکارڻ جو آهي. اهو هڪ مسلسل جاري رهندڙ عمل هوندو آهي ان عمل ۾ ڄاڻ جا خزانا جنم وٺندا آهن جيڪي فرد ۽ معاشري تي پنهنجو اثر ڇڏيندا آهن.

منهنجي زندگيءَ جو اهو سفرهيو (Aga Khan University-Institute for Educational Development {AKU-IED})  ۾ ايم ايڊ ڪرڻ وارو جيڪو  2009ع  ۾ شروع  ٿيو هيو، جنهن جي ڪا پڄاڻي ته نه ٿي آهي پر ان جو هڪ مرحلو 2011 ۾  پورو ٿيو هيو هو. مان پنهنجي ان سفر ۾ اوهان مهربانن کي به شامل ڪرڻ ٿو گھران.

  مان ڪاليج ۾ پڙهائڻ سان گڏ هروقت ان تاڪ ۾ رهندو هوس ته ڪو اهڙو ڪورس ڪريان يا ڪا اهڙي تربيت وٺان جنهن سان هڪ استاد جي حيثيت ۾ منهنجي علم ۾ واڌارو ٿئي ۽ منهنجي پڙهائڻ  جي عمل ۾ سڌارو اچي. اهڙي سوچ ڪري مون کي ڪيئي مناسب موقعا مليا جنهن ۾ مون کي تام سٺين ڳالهين، هنرن، حرفتن سکڻ جا موقعا مسير ٿيا. ان ئي سلسلي ۾ مون کي  هڪ اهم ڪاميابي تڏهن حاصل ٿي جڏهن مون کي جڳ مشهور آغا خان يونيورسٽيءَ جي انسٽيٽيوٽ فار ايڊوڪيشن ڊيولپمنٽ ۾ ايم ايڊ ۾ ڪرڻ لاءِ داخلا وٺڻ جو موقعو مليو. هن ٻن سالن جي ڪورس دؤران تمام گھڻين تعليمي مهارتن سکڻ جو موقعو مليو.

مون ايم ايڊ ڪندي جيڪي اثر قبول ڪيا انهن ۾ هڪ هي به آهي ته مون کي معاشري ۾ تبديلي برپا ڪندڙ نمائندو هئڻ گھرجي ۽  انهن ماڻهن سان گڏجڻ گھرجي جيڪي هن معاشري ۾ تبديلي جي خواهش رکندڙ آهن. “تبديلي” بظاهر هڪ ننڍڙو لفظ آهي پر حقيقت ۾ انسان بي مثال ترقي ڪرڻ جي باوجود به ان لفظ کي صحيح نموني سڃاڻي نه سگھيو آهي. دنيا اندرهن وقت تائين جيڪي به مذهب آيا انهن جو منشور ۽ مقصد به انسانن اندر مثبت تبيديلي آڻڻ ئي هو. سڀني مذهبن لکين ۽ ڪروڙين انسانن کي متاثر ڪيو،  هر رنگ ۽ نسل جي ماڻهن انهن نظرين جي پوئيواري ڪندي لبيڪ چئي انهن جي پوئيواري ڪئي،  پر افسوس ته انسان جو ڪردار جنهن نموني تبدلي ٿيڻ گھرجي اهو اڄ به هڪ سواليه نشان بڻيل آهي. لکين ڪتاب ان موضوع تي لکيا ويا آهن ۽ لکجن پيا. ڪيئي مڻيادار ماڻهون پيدا ٿيا انهن پنهنجيون پوريون زندگيون ڪن پيچيدهه مسئلن کي ڳولهڻ، ڦولهڻ، سمجھڻ ۾ صرف ڪري ڇڏيون ۽ پوءِ بقول لطيف سائين جي جڏهن کين ”مال جو ماسو“ مليو ته انهن پنهنجي ان حاصلات کي اسان سان ڪتابي صورتن ۾ ونڊيو. آئن اسٽائين، ڊارون، ڪارل مارڪس، هيگل، سقراط،  ابن سينا، ابن بطوط، ڪنفيوشس، گوتم جهڙا ڪيئي فلسفي آيا جن پنهنجي ڏاهپ وسيلي دنيا کي تبديل ڪرڻ جون ڪوششون ڪيون. رائيٽ برادرس، مارڪوني بل گيٽس ۽ ٻين اهڙن جي ايجادن پوري انسانذات لاءِ انيڪ سهولتون پيدا ڪري ڇڏيون.

 دنيا جي سياستدانن پنهنجي وت ۽ وس آهر هر قسم جون ڪوششون ڪيون، انهن پاران ڪيئي آزمائشون ڪيون ويون. دنيا تي شهنشاهي، ڪالونائيزيشن کان پوءِ ڊڪٽيٽرشپ کان وٺي اشتراڪيت، جمهوريت جهڙا نظام آيا جن پڻ ڪروڙن انسانن تي مثبت ي ۽ منفي اثر ڇڏيا. حقيقت ۾ سٺا سياستدان اهي ئي هوندا آهن جيڪي پنهنجي ملڪ جي عوام ۽ قوم جي دل ۽ دماغ ۾ خواب اڻيدا رهيا آهن ۽ انهن خوابن کي مثبت تبديليءَ ۾ لاڳو ڪرڻ ۾ ڪامياب رهيا آهن.

انهن سمورن ڪاوشن، ڪوششن، ٽيڪنالاجيڪل ترقي جي هوندي به جڏهن اسين انساني روين جي جانچ جونچ ڪيون ٿا ته نظر ٿو اچي ته اسين ته اڄ به ان ساڳي اونداهي دؤر جا انسان آهيون جيڪي جبلن ۽ جھنگن ۾ جانورن جيان رهندا هيا. ها اسان ۾ ۽ انهن ۾ کاڌي پيتي، ڪپڙي لٽي، اجھي وغيره جا ته فرق نمايان آهن پر جڏهن گواناٽاموبي يا بغداد جي ابوغريب جيلن اندر دنيا جي اڪيلي سپر پاور ۽ سڄي دنيا کان وڌيڪ ٽيڪنالاجيڪل ترقي ڪيل ملڪ آمريڪا پاران قيدين سان ڪيل عقوبتن کي ڏسون ٿا ته نظر اچي ٿو ته اسان کان ته اهي وحشي انسان ڪي قدر سٺا هيا.  هو پنهنجي هٿيارن سان وڌ کان وڌ هڪ اڌ انسان جو خاتمو آڻڻ جي سگھ رکي پئي سگھيا پر اڄ اسان انساني تباهيءَ لاءَ ايٽم بمن کان تمام اڳاهون ٽپي چڪا آهيون.   

سوال ٿو پيدا ٿئي ته آخر ائين ڇو آهي؟ هيڏي وڏي انساني ترقي جي باوجود به انسانن جي روين اندرجيڪا تبديلي رونما ٿيڻ گھرجي اها اڃا تائين اچي نه سگھي آهي. ان جا ڪيئي سبب  آهن، پر منهنجي خيال ۾ هڪ تمام وڏو سبب هي به آهي ته تبديليءَ جا خواهشمند هڪ ڳالهه ۾ غلطي ٿا ڪن، اهي ٻين ماڻهن کي ته تبديل ٿيڻ جو صلاحون ڏيندا رهندا آهن، پر پنهنجو پاڻ ۾ ذري برابر به تبديلي آڻڻ جي ڪوشش ناهن ڪندا. اهو نقطو صرف اسان جا صوفي ئي سمجھي سگھيا آهن ته جيستائين اندر ۾ مير هوندو هوندو من ۾ غير هوندو تيستائين ظاهري عبادتون محض ڏيکاءُ ئي آهن. بس ان هڪ نقطي ۾ ئي ڳالهه سمجھي سگھجي ٿي. ان ڪري ڪهڙي به ننڍڙي توڙي ڪنهن عظيم تبديليءَ جي جيڪڏهن شروعات ڪرڻي آهي ته ان جي شروعات پنهنجو پاڻ کان ٿيڻ گھرجي.  اسان جي اداري آ اِيِ ڊي ۾ ڪيئي ريفرشر ڪورسز ۽ ورڪشاپ ٿيندا رهندا هيا. هڪ دفعي اهڙي ڪنهن پروگرام ۾ اتر سنڌ جي هڪ ايلمنٽري ڪاليج جي پرنسپل جو تعارف سندس ئي اداري ۾ ڪم ڪندڙ هڪ استاد ڪرائيندي ٻڌايو هو ته “سائين اسان جي صاحب آمريڪا، لنڊن سان گڏ پاڪستان ۾ جيڪي به سکيا جا پروگرام آهن اهي سڀ ڪيا آهن، هي سکيا حاصل ڪندڙ ماڻهن جو گرو آهي”. مان کانئس ڏاڍو متاثر ٿيو هوس ۽ کانئس سندس ان سکيا جي حاصلات جي جڏهن پڇا ڪيم ته ڏاڍي مايوسي ٿي هئي. سندس جواب هوته “ادا اسان ته استادن سان مٿو هڻي هڻي ٿڪجي پيا آهيون پر اهي سڌرن ئي نه ٿا”. مون سمجھي ورتو ته هي به انهن ماڻهن مان هڪ آهن جيڪي پنهنجو پاڻ کي تبديل ڪئي بنا باقي سمورن استادن ۾ تبديليءَ جا خواهش مند آهن. مان کيس وڏي احترام سان چيو ته سائين ٽريننگو اوهان ڪيون آهن، لکين روپيا خرچ اوهان تي ٿيا آهن،  تبديل ته اوهان کي ٿيڻ گھرجي هروڀرو استادن تي الزام ڇو ٿا ڌريو“.  سوچڻ لڳم ته جڏهن اسان وٽ جيڪي سکيا ڏيندڙ گرو آهن انهن جي حالت به اجھو اها آهي ته جيڪا به ٽريننگ اچي ان ۾ ضرورت هجي نه هجي پنهنجو نالو ئي لکرائڻو آهي. پوءِ ڀلي ان جي پوئيواري ٿئي يا نه!! ان عمل سان هو تعلقات ٺاهڻ، ٻين تي روب وجھڻ، ۽ پئسن ڪمائڻ وارا ڪاروباري سطحي ڪم سرانجام ڏيندا آهن. سکر ۾ ڪجھ فيميل ٽيچرس آهن جيڪي هر ٽريننگ، هر ورڪشاپ ۽ هر پراجيڪٽ ۾ هڪيو تڪيون موجود هونديون آهن. مجال آهي جو ڪو هو ٻين اڻ سکيا ورتل يا گھٽ سکيا ورتل استادياڻين لاءِ ڪو موقعو ڇڏين. انهن ڳالهين ڪري اسان جي  تعليم اندر تبديلي نه ٿي اچي ۽ ان تعليمي پسماندگيءَ جو اثر اسان جي معاشري تي به پوي ٿو.  اسان ڏسون ٿا ته هر ماڻهون تبليغ ڪندڙ ملي وارو ڪردار ادا پيو ڪري، جنهن کي ڏسو نصيحت جا گل نڇاور پيو ڪري، اسان موبائيل ايس ايم ايس جي صورت ۾ هزارين قول، حديثون، آيتون روز وصول ڪندا آهيون جيڪي اسان جا مهربان اسان ڏانهن موڪليندا آهن. منهنجو هڪ دوست آهي جيڪو سدائين سوم رس جي اثر هيٺ ٽُن رهندو آهي، ان پنهنجي موبائيل ٽيون تي قران شريف جي تلاوت رکي ڇڏي هئي. مون کيس عرض ڪيو هو ته ”قبلا جڏهن اوهان جو نمبر ٿو ملايان ته قران پاڪ جي تلاوت ٻڌڻ ٿي نصيب ٿئي وري جڏهن اوهان سان ٿو ڳالهايان ته شراب جي بوءِ ٿي اچي“. ٻيو هڪ مهربان هيو جيڪو ڏينهن اندر گھٽ ۾ گھٽ چاليهه پنجاهه ايس ايم ايس حضرت علي رح جي جي قولن وارا موڪليندو هيو ۽ عملي طرح ڇا ڳالهه ڪجي، کيس ٻه نمبر چوڻ دو نمبري ماڻهن جي توهين ٿيندي، چوٽ جو ڪوڙو، ڌوڪيباز، وياج خور ۽ هيروئن جو ڪاروبار ڪندڙ….هونئن هنوقت منهنجي الاهي دوستن جي نمبر ملائڻ سان آذان جا آلاپ پيا ايندا آهن، ڪٿ وري نعت ۽ حمد شريف ٻڌڻ نصيب ٿيندو آهي. مطلب ٻيو ڪجھ به ناهي هوندو بس سڀني تي اهو ظاهر ڪرڻو هوندو آهي ته هو ڪيڏا نه مذهب پرست آهن ۽ نيڪ آهن !!!

 جڏهن مون (Aga Khan University-Institute for Educational Development {AKU-IED}) اي ڪيو يو_آ اِي ڊي جي عمارت ۾ پير رکيو هيو ته اتي مونکي تبديليءَ جا ڪجھ مثبت پيرا نظر آيا هيا. مثال طور جڏهن مانجھاندي جي ماني لاءِ لائين لڳندي هئي ته ان ۾  ڪنهن به قسم جي ننڍ وڏائي جو لحاظ ڪونه هوندو هيو. جيڪڏهن ڪو هائوس ڪيپر اڳ ۾ اچي بيهندو هيو ته اداري جو وڏي ۾ وڏو سربراهه ڊاريڪٽر صاحب به ان جي پويان اچي بيهندو هيو. ماني وٺڻ هر ڪنهن جو پنهنجو ڪم هوندو هيو، ماني کائڻ بعد ٿانون کي هڪ مخصوص جاءِ تي رکڻ به ماني کائيندڙ جي ذميوارين ۾ شمار هوندو هيو ۽ اهي ڪم سڀ ماني کائيندڙ بنا ڪنهن فرق جي سرانجام ڏيندا هيا. اسان جا استاد صاحبان پنهنجي شاگردن کي پڙهائي جي سلسلي ۾ اصل سوريءَ تي ٽنگي رکندا هيا ۽ جيڪي ٽارگٽ هوندا هيا اهي هرصورت ۾ مليل وقت اندر پورا ڪرڻا پوندا هيا. ان وقت اسين سمجھندا هياسين ته هي اسان جا استاد ڪيڏا نه ڪٺور دل آهن جن اسان کان راتين جي ننڊ ۽ ڏينهن جو آرام کسي ورتو آهي پر هاڻي جڏهن هي ٻه اکر پيو لکان ته منهنجي من اندر پنهنجي استادن جي ان روئي لاءِ انتهائي پيار ۽ احترام جا جذبا موجزن آهن جو هاڻي ڳالهه سمجھ ۾ آئي آهي ته سندن اهڙين سختين ڪري ئي ته ڪجھ سکڻ ۽ پرائڻ جو ماحول ٺهي سگھيو هو. پر هو محض اسان تي ئي سختي ڪونه ڪندا هيا پر پاڻ به تمام گھڻي جاکوڙ ۽ ولوڙ ڪندا هيا ۽ اهي اسان کان وڌيڪ محنت ڪندا هيا. سندن هروقت ڪوشش هوندي هئي ته موضوع سان سلهاڙيل مؤثر ترين تعليم جو طريقي سان اسان کي سکيا ڏين ۽ ان سلسلي ۾ ڪوبه وسيلو جيڪو سندن هٿ وس هوندو هيو ان کي اسان تائين پهچائڻ کي پنهنجو فرض سمجھندا هيا. هنن ڪڏهن ڀلجي ڪري به ڪو سيشن نه ڇڏيو هوندو ها جيڪڏهن ڪنهن مجبوري تحت جيڪڏهن مخصوص ڏينهن تي اهو ممڪن نه هوندو هيو ته باهمي رضامنديءَ سان ڪنهن موڪل واري ڏينهن تي هو اهو سيشن ڪرائيندا هيا. شاگردن لاءِ جيڪڏهن حاضري سؤ فيصد لازمي هئي ته ساڳيو قانون هنن پنهنجو پاڻ تي به لاڳو ڪري رکيوهيو ته مينيوئل مطابق جيڪي به سبق کين پاڙهڻا هوند هيا ۽ سيشنس وٺڻا هوندا هيا ته اهي ان ڳالهه سؤ فيصد يقيني بڻائيندا هيا.

هرسال اداري جي سالگرهه جو پروگرام ملهائيو ويندو آهي. اسان جي هوندي اداري پنهنجي پنجويهين سالگرهه جو ڪيڪ ڪاٽيو هيو. ان پروگرام جي ڪيڪ ڪاٽڻ لاءِ ڪنهن مخصوص ماڻهون يا اداري جي سربراهه کي ڪون گھريو ويو هيو پر اداري ۾ ڪم ڪندڙ سڀني پرتن استادن، شاگردن،  انتظاميه، انتظامي امور کي سرانجام ڏيندڙ عملي، صفائي ڪندڙ هائوس ڪيپر، مالهي، گارڊن کان علاوهه سوشل ايريا ۾ رڌ پچاءُ جي ڪم ۾ رڌل دوستن کي به نمائندگي ڏني ويئي هئي. ان نموني اهو پيغام سڀني تائين پهچايو ويو هيو ته هي ادارو ڪنهن مخصوص ٽولي يا فرد جو ناهي ان ۾ ڪم ڪندڙ سڀئي ان جا گڏيل مالڪ آهن.

ٻي هڪ مثبت تبديلي اها محسوس ٿي هئي ته هر ماڻهون کي اها خبر هوندي هئي ته سندن ڪهڙا فرض آهن ۽ کين ڇا ڪرڻو آهي ۽ اهي بنا ڪنهن جي چوڻ جي پنهنجي ڪم ۾ رڌل رهندا هيا. جڏهن ڏسبو هيو ته مالهي گلن جي سيوا پيا ڪندا هيا، ڇٻر پيا ڪاٽيندا هيا،  يا گلن ٻوٽن کي پاڻي پيا ڏيندا هيا، هائوس ڪيپر ڪاريڊور تي نظر رکيون ويٺا هوندا هيا ته ڪٿي ڪو ڪک پن ته نظرڪون پيو اچي، ڪنهن ليٽرين ۾ صفائيءَ جي ڪا گنجائش ته رهجي ڪونه ويئي آهي. آ ايس وارا پيا ڪمپيوٽر چيڪ ڪندا هيا ته ڪٿي ڪا ڳڙٻڙ ته ناهي.

مان اداري ۾ رهڻ دؤارن اهو سکيو ته تبديليءَ جي هاءِ گھوڙا ڪرڻ کان بهتر آهي ته ماڻهون پهريون پنهنجو پاڻ کي تبديل ڪري. جيڪي سندس فرض آهن انهن تي بنا ڪنهن جي چوڻ يا زور بار جي عمل ڪري. اسان جي استادن کي پڙهائي وارو ڪم پرنسپلس، سپروائزرس يا ڊي او يا اي  ڊي او جي دٻاءُ يا ڀؤ کان ڪرڻ جي بدران ان ڪم کي پنهنجو فرض سمجھي ادا ڪرڻ گھرجي. ان کي گھرجي ته هو اهو ڪم ان لاءِ نه ڪن ته سندن نيڪي ۽ ناماچاري ٿئي. جيڪڏهن ڪوبه ماڻهون ان لاءِ ڪم ڪندو ته سندس ڪيل ڪم جي ساراهه ٿئي، کيس شابسون ملن ته پوءِ جڏهن ائين نه ٿيندو ته هو مايوس ٿي پوندو چوندو ته ”ادا اسان جي معاشري ۾ سٺي ڪم ڪرڻ واري جي ڪا عزت ئي ناهي“ . حالانڪه سندن اها ڳالهه ڪنهن حد تائين جائز پڻ آهي پر جيڪو اسان جو فرض آهي ان لاءِ هروڀرو اسان پنهنجي اوس پاس ڇو ڏسون ته ڪير ڪير منهنجي ڪم کي ساراهين ٿا.  منهنجي خيال ۾ اسان جي ادارن اندر به جيڪڏهن ان قسم جو ماحول جڙي پوي ته ڪيئي مسئلا خودبخود  حل ٿيندا رهن. منهنجي هنن ڳالهين لکڻ جو مقصد هي آهي ته جيڪا ڳالهه سٺي ٿي لڳي ته اها اول پنهنجو پاڻ تي لاڳو ڪجي، تبديليءَ جي شروعات پاڻ کان ئي ڪجي، جيئن لطيف سائين فرمائي ويا آهن ته

”پيهي جان پاڻ ۾ ڪيم روح رهاڻ،

ته نه ڪا ڏونگر ڏيهه ۾ نه ڪا ڪيچين ڪاڻ،

پنهون ٿيس پاڻ، سسئي تان سور هيا.